İran Ahkâm Defteri’ne Göre Osmanlı-İran İlişkileri(1823-1908)

Abstract

Osmanlı-İran ilişkileri uzun soluklu mücadeleler ve merhaleler geçirmiştir. Bu mücadelenin temelinde İslam dünyasının liderliği meselesi vardır. Çaldıran Savaşı ile Osmanlılar tarafından elde edilen bu zafer, tarihi bir dönüm noktası olarak kabul edilmiş ve her iki taraf için de uzun ve yorucu bir mücadelenin başlangıcı olmuştur.1823 I. Erzurum Antlaşması sonrası ise Osmanlı ve İran, aralarındaki meseleyi devletlerarası hukuk bağlamında diplomatik yoldan çözümlemek istemişlerdir. İki devlet arasındaki meseleler genel olarak sınır kavgaları, kutsal mekânların ziyareti sırasında İranlı ziyaretçilere karşı gösterilecek muameleler, ticari ve umumi konularda İran tebaasının işlerini yürütecek konsolos vekilleri meseleleri olmuştur. Çalışmaya kaynaklık edecek olan defter tasnifi ise A.DVN.DVE.d044/2 gömlek numarası ile yapılmış olup 1823-1908 yılları arası İran Ahkâm Defteri olarak tanımlanmıştır. Ahkâm, hüküm kelimesinin çoğulu olup, Ahkâm Defteri, Divan-ı Hümâyûn'dan çıkan hükümlerin kayıt edildiği defterlere verilen genel isimdir. Bu defterler konularına göre Divan-ı Hümâyûn'da çeşitli kalemler tarafından tutulmuştur. Devletlerarası anlaşma, görüşme ve buna benzer konulara ait yazıların düzenlendiği defterler Amedi Kalemi tarafından tutulmuştur. Bu defterlerden biri de İran Ahkâm Defteri olup konular sekiz farklı başlık altında toplanmış olup 759 hüküm içermektedir. Defterde yer alan hükümlerüç anabaşlıkta yoğunlaşmıştır. Bunlar Mekke emirlerine gönderilen hükümler, suretlerinin Osmanlı yöneticilerine gönderildiği hükümler ve şehbender konsolos vekâletlerinin atanması ile ilgili hükümlerdir.Defterde okunan hükümler içinde rastlanılan ve sıklıkla dile getirilen en önemli husus ise İranlı hacı ve ziyaretçilerin Osmanlı memleketlerini ziyaretleri sırasında kendilerine gösterilmesi gereken muameleler hakkındadır ki yıllarca rekabet halindeki bu iki devletin antlaşmalarına dakonu olmuş olan bu hususlar farklı vesilelerle pek çok hükümde yer almaktadır.